Ана юрт
урф-адетлеримизни унутмайыкъ
x

Qırım tarihı (Къырым тарихы. История Крыма)

 

Qırım tarihı
Qadimiy zaman
Qırım dağlarınen yalı boyunıñ eñ qadimiy ealisi - tavrlar. 60-tan ziyade abide tapıldı. Tavrlar Avropa (tar yüzlü) ırqına mensüpler. Milâttan evel III asırda faal sürette skitlernen qarışmağa başladılar ve milâttan soñ I asırda tavroskitler olaraq belli oldılar.
M.E. (milâttan evel) XII – VIII asırlar. Qırımda kimmerler, köçebe-ayvanasravcılar yaşağan edi. Qırımda eki kimmer abidesi açıldı: Mambet Eli köyünde (Aqmescit ve Saq şeerleri arasında) ve Qırq İşün köyünde (Canköy şeerinden biraz şimalde).
M.E. VII asır. Skitlerniñ yaqın kelüvi neticesinde kimmerlerniñ büyük bir qısımı Anadoluğa çekileler.
M.E. VII – IV asırlar. Yarımada çöllerinde avropalaşqan skitlerniñ köçebe ömür keçirgen devri.
M.E. 480 senesi. Qadimiy yunanlar Anadoludaki Milet şeerinden Keriç ve Taman yarımadasına köçeler ve Bosporos Devletiniñ esasçısı olalar (paytahtı – Pantikapeyon şeeri).
M.E. 422 – 421 seneleri. Qara deñiz cenübiy yalısındaki Herakleya şeerinden kelgen yunanlar Qırımnıñ cenübiy qısımında Hersonesos şeerine esas qoydılar. Qırımnıñ ealisi – yunanlar, tavrlar, skitler – ziraatçılıq ve bereketlik ilahisi Artemiske sığınalar.
M.E. III—II asırlar — Skit memleketiniñ Özü özeni boylarından Qırımğa avuştı. Neapolis şeerinde skit devleti öz paytahtınen peyda ola.
M.E. II asır — Skilurnen onıñ oğlu Palak yolbaşçılığı altında skitler deñiz limanları oğrunda yunan şeerlerinen cenkleşip başlaylar. Yunanlarnıñ tarafdarı Pontos devletiniñ ükümdarı VI Mitridat Eupator Qırımğa Diofant yolbaşçılığı altında ordular yolladı. Diofant ordusı skit memleketini tar-mar etip yunan şeerlerini Pontos terkibine kirsetti.
M.E. II – I asırlar. Skitler qabilesine yaqın olğan sarmatlar Qırımğa kireler. Cismaniy ceetten avropalaşqan, tomalaqbaşlı. Qırımnıñ cenübiy-ğarbiy topraqlarına yerleşeler. Skitlernen assimilâtsiyağa oğraylar.
M.E. 63 senesi — Pontos Roma İmperiyası tarafından feth etildi, Qırım şeerleri romalılarnıñ nezareti altına keçeler. Romalılar Haraks (Ay Todor burnuda) ve Hersonesos şeerlerine yerleşeler.
M.S. (milâttan soñ) II asırnıñ ekinci yarımı — Bosporos devleti soñki qalğan Qırım skitlerinen küreşe. Skitler mağlübiyetke oğradılar ve yerleri Bosporos, Roma ve sarmatlar arasında bölündi.
M.S. III asırnıñ ortası — Gotlar istilâsı. Olar romalılarnen sarmatlarnıñ bütün müstemlekelerini (Hersonesostan başqa) basıp alıp Bosporos devletini öz nezareti altına qoyalar. Romalılar Haraks ve Hersonesosnı taşlaylar ve tamamıyle yarımadadan keteler.
 
Erte Orta asırlar
IV asırnıñ soñu – V asırnıñ başı. Yarımadağa hunnular ve olarnen beraber alanlar kirip keleler. Olar got devletini ve Bosporos Devletini tamamıyle yoq ettiler. Soñ hunnular Qırımdan şimaliy yalıboyuna keteler.
527-533 seneleri Keriç yarımadasındaki hunnularnıñ bir qısımı hristian dinine döndiler.
IV—V asırlar — Roma (Bizans) İmperiyasınıñ Qırımnıñ dağlı rayonlarında iqtidarı yavaş-yavaş tiklenip başladı. Hunnular istilâsından soñ sağ qalğan gotlar Bizans iqtidarını qabul ettiler.
VI asırnıñ soñu - Türkiy Qağanatnıñ orduları şarqiy Qırımğa kirip vaqtınca Bosporosnı basıp aldılar.
VI asırnıñ soñu – VII asırnıñ birinci yarısı. Şarqiy Qırım bulğar qabileleriniñ birligine kire.
VII asırnıñ soñunda hazarlar deyerlik bütün Qırımnı zapt eteler, faqat Hersonesos Bizans iqtidarınıñ altında qaldı.
IX asırnıñ soñu. Peçenegler Hazar Qağanatını darma-dağın ettiler, Qırımğa kirdiler ve Hersonesosqa ketken kervan yolunı nezaretke aldılar.
XI asırnıñ birinci yarısı XII asırnıñ soñu. Qıpçaqlar çöl tarafnı, Qırımnıñ cenübiy yalı boyunı ve Rus Tmutarakan knâzlığınıñ meydanını elde ettiler.
XIII asır - Bizansnıñ iqtidarı zayıflaştı. Müstemlekeleriniñ bir qısmı cenevizlerge keçe, bir qısmı mustaqil Gotiya prinsligi (ya da Teodoro prinsligi) olıp ayrıldı.
1222 senesi Selcükler Sudaq şeerinde yerleşmege tırıştılar. Cenevizlerniñ qalesinde türkler qurğan cami qaldı.
1239 senesi Qırımnı Batu hannıñ moğol ordusı feth etti. Qırımnıñ çölü Altın Ordunıñ bir qısmı olıp qaldı.
1255-1260 seneleri Altın Ordunıñ hanı Berke Qırımnı Oreng Timurğa berdi.
XIII asırnıñ 60-ncı seneleri. Solhat şeerinde (şimdiki Eski Qırım) Buharadan çıqqanlar tarafından cami qurulğan.
1289 senesi Solhat şeerinde qıpçaqlardan çıqqan doğma qırımlı Mısır sultanı Malik Beybarsnıñ parasına cami quruldı.
1290 senesi Noğay Altın Ordunıñ tümen başı Qırımğa akim oldı.
1294-1295 seneleri Solhat şeerinde latin-fars-qıpçaq luğatı “Kodeks Kumanikus” tertip etildi.
1314 senesi Solhat şeerinde Özbek hannıñ camisi quruldı.
1357-1359 seneleri Qırım emir Mamayğa ait edi.
XIV - XV asırnıñ ortası - Cenevizler Teodoro prinsliginen Qırımnıñ yalı boyu oğrunda cenkleşeler.
1365 senesi Cenevizler Sudaq şeerini basıp aldılar ve Altın Ordunıñ hanı Canibekten oña ait 18 köyni - Qoz, Taraq Taş, Voron, Arpat, Üsküt, Beşevli, El Buzlu ve başqalarını satın aldı.
1395 senesi Altın Ordunıñ tümen başı Taş Timur (I Hacı Geraynıñ dedesi) asabalığı Yurt – Qırımnı qaytarıp aldı.
 
Qırım Hanlığı
1428 senesi I Hacı Geray Litvaniya ulu prinsi Vitautasnıñ qol tutuvınen Qırımğa dava etti, lâkin mağlübiyetke oğrap, Litvaniyağa qayttı.
1433 senesi, iyün 22. Hacı Geray 5 biñ atlı askernen Solhat şeeriniñ civarında cenevizlerniñ 6 biñ askerini tar-mar etti.
1434 senesi Toqtamışnıñ torunı Seyid-Ahmed Hacı Geraynı Qırımdan quvdı.
1441 senesi Mustaqil Qırım Hanlığı meydanğa keldi.
1452 senesi Hacı Geray Altın Ordunıñ hanı Ulu Muhammedni yeñdi ve onı Qırımdan quvdı.
1466 senesi Hacı Geray vefat etti.
1467, 1469-1475, 1478-1514 seneleri Hacı Geraynıñ oğlu I Meñli Geray idare etken vaqıtları.
1485 senesi I Meñli Geray Qazan hanı Ibraimniñ tul qarısı Nur Sultanğa evlene. Onıñnen beraber Qırımğa Manğıt ve Secevüt qabileleri kirip keldiler ve şimdiki Canköyden biraz ğarb taraftaki topraqlarğa yerleştiler.
1491 senesi Meñli Geray Ulu Ordunı Özü ve Don özenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve Qara Kermen (şimdiki Oçakiv) qalesini qurdı. 1502 senesi, iyün 28. I Meñli Geray Ulu Ordunıñ hanı Şeyh Ahmedni tar-mar etti. Hanlıqqa Turla, Özü ve Don, em de Taman yarımadası ve Qabarda tamam ile qoşuldı. Qırım Hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlene.
1515 senesi I Meñli Geray öldi.
1515-1523 seneleri I Mehmed Geraynıñ idare etüv devri. Han Moskva knâzlığı siyasetiniñ ücüm etici hususiyetini köz ögüne alıp, yañı siyasiy strategiyanı işlep çıqardı.
1521 senesi I Mehmed Geray Moskva qoyğan Qazan hanı Şeyh Alini tahttan tüşürdi ve onıñ yerine ağası Sahib Geraynı teklif etti. Mehmed Geray ve Sahib Geraynıñ ordusı Moskvanı yaqtı.
1523 senesi I Mehmed Geray vefat ete. Hacı Tarhan ordusı Qırımğa bastırıp kire ve o Doroşenko reberligindeki Zaporog qazaqları yardımında qırımlılar quvup çıqarıla.
1532-1551 seneleri I Sahib Geraynıñ idare etüv devri. Şimaliy yalıboyundaki köçebe qabilelerni Qırımda oturıq olıp yaşamağa mecbur etti.
Moskva knâzlığınıñ Qazan ve Hacı Tarhanğa yapqan ücüm etüv siyasetine qoltutaraq Moskvağa bir qaç kere arbiy yürüş etti.
1551-1577 seneleri I Devlet Geray idare etüv devri. O idare etken devirde bir çoq noğaylar Don ve Özü arasındaki onıñ topraqlarında köçebe ömür keçirdiler. Faal arbiy-siyasiy areketler etti, em de Osmanlı Devletinden mustaqil sürette siyaset yürsetti.
1571-1572 seneleri. Qırım-Rus cenki. I Devlet Geray tarafından Moskva alındı ve yaqıldı. Netice, Moskva çarı IV İvan Livoniyanı ve Qırımnı basıp aluv planı bozuldı.
1607 senesi Qırım Hanlığı Moskva çarlığına qarşı Lehistannen birlik tüzdiler. 1607-1617 seneleri Qırımlar noğaylarnen beraber Rusiyege arbiy yürüşler yaptılar ve bunıñnen Moskvanıñ Lehistanğa yapqan sıqıntısını bayağı boşattılar.
1648 senesi Zaporog qazaqlarınıñ ordusı Toğay beyniñ 4 biñ qırımtatar ile qoltutuvı neticesinde Sarı Suv (Жовті води) özeninde lehlerniñ üstünden ğalebe qazandı. III İslâm Geray Bogdan Hmelnıtskiynen 6 yıl devam etken birlik tüzdiler.
1657-1667 seneleri Rus-Leh cenki. Bu cenkte qırımtatarlarnıñ ordusı lehlerniñ tarafından olıp iştirak ete.
1681 senesi Rusiye, Osmanlı Devleti, Lehistan ve Qırım Hanlığı 20 yılğa Bağçasarayda barışıq muqavelesini imzaladılar.
1687 senesi Rusiye ve Lehistan arasındaki “Ebediy sulh” (Вечный мир) aqqında şartlarına (1686 senesi) köre knâz Vasiliy Golitsın komandanlığı altında yüzbiñli Rusiye ordusı Qırımğa arbiy yürüş yapa. Qırımlar Rusiye arbiy kampaniyasına dayanılmaycaq şarait yarataraq, çölni yaqtılar. Getman Samoylovıçnıñ qazaqları ruslar tarafından olıp yürüşte iştirak etmeknen baş tarttılar. Golitsın Orğace yetip barmadı ve artqa qayttı.
1689 senesi knâz Golitsın komandanlığı altında rus ordusınıñ Qırımğa yapqan ekinci yürüşi. I Selim Geray rus arbiy kampaniyasını muvafaqiyetli diplomatik subetlernen bozdı.
1710 senesi II Devlet Geray (1699-1703, 1708-1713 seneleri) Şimal cenkinden soñ Osmanlı topraqlarına köçip yerleşken Zaporog qazaqlarınıñ getmanı Pılıp Orlik arasında Bağçasarayda birlik muqavelesi imzalandı. Qırım olarnıñ Ukraina mustaqilligi içün alıp barğan küreşine qoltutmağa söz berdi.
1736 senesi feldmarşal Kristof Minihniñ yolbaşçılığında 50 biñli rus ordusınıñ Qırımğa kirip kelgen vaqtı. Rus ordusı Kezlevni aldı, Bağçasaraynı, Aqmescitni yaqtı, yuqunçlı hastalıqnıñ keniş darqaluvı neticesinde yarımadanı taşlap qayttılar. II Fetih Geray (1736-1737 seneleri) Qırım hanı oldı ve cevap olaraq Rusiye qalelerine ücüm etti.
1771 senesi Qırım-Rusiye yaqınlaşmasınıñ tarafdarı II Sahib Geray Qırımnıñ yañı hanı (1771-1775 seneleri) – qalğa ise ağası Şahin Geray oldı, lâkin Qırımda knâz Vasiliy Dolgorukov komandanlığındaki rus ordusı saiplik yapa edi.
1772 senesi, noyabr 1. Devamlı sürette alıp barılğan subetlerden soñ, Rusiye çarı II Sahib Geray ve Qırım asılzadelerini Qarasuvbazarda Qırımnı Osmanlı Devletinden mustaqilligini ilân etken birlik muqavelesine imza qoymağa mecbur etti.
1771-1783 seneleri. Rusiye Qırımnı almaq içün azırlıq köre. Bunıñ içün qırımlı asılzadeler arasındaki özara añlaşılmamazlıqlardan faydalana ve Şahin Geray etrafında Rusiye tarafını tutqan gruppanı teşkil ete.
1774 senesi, iyül 21. Qırım hanlığını Osmanlı Devleti ve Rusiyeden mustaqil dep tanılğan Rus-Osmanlı Küçük Kaynarca muqavelesi imzalandı. Hanlıqnıñ toprağına Qırım yarımadası Berdi, Konskiye Vodı, Özü özenleri arasındaki Qara deñiz boyu çölleri, Bug ve Turla arasındaki (Qara Kermenden ğayrı) çöl, em de Qubandaki topraqlar, Taman yarımadası kirdiler. Keriç, Yeñi Qale ve Kinburun Rusiyege keçti.
1774 senesi, küz. Osmanlı orduları Qırımdan çıqalar, lâkin Rusiye Küçük Kaynarca muqavelesindeki şartlarnı becermey ve rus ordusı Or, Aqyar körfezini (Aleksandr Suvorovnen teşebbüsinen) basıp alalar.
1777-1778 seneleri. Rus basqıncıları ve han Şahin Gerayğa qarşı Qırımda isyan köterildi. İsyan bastırılğan vaqıtta Qarasuvbazarda 12 biñ adam elâk oldı ve 5 biñ adam esirge alındı.
1783 senesi, yanvar-fevral. Rusiye Qara deñiz flotu Aqyar (Sevastopol) körfezine toplandı ordusı ise Tamannı, Quban topraqlarını aldı ve yarımadağa kirdi. II Yekaterina Qırımnı Rusiyege qoşmaq içün resmiy rica etmege qandırmaq maqsadında beylernen subetler başlandı.
 
Rusiye İmperiyasınıñ terkibinde
1783 senesi, aprel 8-de II Yekaterina Qırım Hanlığınıñ mustaqilligini yoq etken ve qırımtatar halqını devletçiliginden marum etken “Qırım yarımadasını, Taman adasını ve bütün Quban taraflarnı Rusiye devletine almaq aqqında” manifest çıqardı.
1783 senesi, iyün. Knâz Potömkin qırımlı asılzadelerni Aqqaya dağına toplanmağa ve Rusiye İmperiyasına yemin etmege mecbur etti.
1784-1800 seneleri Rusiye asılzadelerni tamır halqnıñ büyük yerlerni basıp aldılar ve qırımtatarlarnı Qırımdan sıqıp çıqardılar, quvdılar. Arbiy areketler hastalıq ve topluqnen köçüvler neticesinde qırımtatarlarnıñ sayısı 150-170 biñ qaldı, 300 biñ adamğa eksildi.
1829-1836 seneleri Diniy ceetten sıquvlar: Mekkege acılıqqa baruvnı sıñırlamaq, aliy diniy vazifelerni tek Rusiye idaresiniñ razılığınen almaq mümkün edi. Müfti Seyit Celil efendiniñ, qadıasker Osman efendiniñ ve Tavriya gubernatorı em de içki işler veziriniñ emiri ile qırımlarnıñ elindeki olarnıñ aileviy (tarih) hronik yazıları ve eski kitaplar yaqıldı.
1783 senesi - XIX asırnıñ ortaları. Qırımğa müstemlekeciler alman, bulğar, ermeni, yunan ve başqa millet adamları teklif etildiler. Er bir qoranta 60 gektar topraq aldı ve 10-20 yılğa bergiden azat etildi. Qırımlarnıñ toplu sürette köçüvi devam ete.
1860-1900 seneleri. Qırımda hristianlarnıñ müstemlekesine çevirile: 247 724 rus, 31 590 alman, 8317 ermeni, 5840 bulğar yerleşti. 1897 senesi qırımlarnıñ sayısı 186 biñni teşkil etti. (bütün ealiniñ 36%), olardan 634000 desâtina eñ yahşı yer çekip alındı, neticede tamır halqnıñ 60% topraqsız qaldı.
1883-1918 seneleri. Bağçasarayda “Terciman” gazetası (temelcisi ve muarriri İsmail Gasprinskiy) neşir etildi. O Rusiye İmperiyasındaki türk-musulman halqlarınıñ yaşayışı ve vaziyeti aqqında müim haberler bergen menba oldı.
1905-1917 seneleri. Qarasuvbazarda “Vatan hadimi” gazetası neşir etile. Onıñ etrafında körümli cemaat erbapları Abdureşid Mediyev, Asan Sabri Ayvazov, Ali Bodaninskiy ve başqaları birleşeler.
 
İnqilâp ve Vatandaşlıq cenki
1917 senesi, mart 25. Qırımda Umumqırım musulmanlar qurultayı oldı. O Noman Çelebicihan yolbaşçılığında Qırım Musulmanlarınıñ Muvaqqat İcra Komitetini (Временный Крымско-Мусульманский Исполнительный Комитет, Мусисполком) saylandı.
1917 senesi, aprel. QMMİK “Yujnıye vedomosti” gazetasında onıñ soñki maqsadı – “milliy federatsiya esasında demokratik cumhuriyet qurumını” qurmaq olğanını bildirdi.
1917 senesi, yaz. Öz programmasınen QMMİKnen bir olğan Milliy Fırqa teşkil oluna.
1917 senesi, sentâbr 8-15. Kiyevde Qırım territorial muvaqqat cumhuriyeti aqqında aytqan halqlar qurultayı oldı. Qurultay çalışqan vaqıtta Amet Özenbaşlı ve Cafer Seydamet Ukrain Merkeziy Radanıñ yolbaşçılarınen, reisi Mıhaylo Gruşevskiy ile körüştiler. Olar qırımtatar halqınıñ öz-özüni millet olaraq belgilevde er taraflama yardım bereceklerini bildirdiler.
1917 senesi, oktâbr 1-2. Musulman icra komiteti, Qurultay çağıruv aqqındaki qarar qabul etken, qırımtatar teşkilâtları vekilleriniñ qurultayını keçirdi.
1917 senesi, noyabr 26. Bağçasaraydaki Hansarayda qırımlarnıñ birinci Qurultayı açıldı ve Qırım Halq Cumhuriyetini ilân etti. Qurultay “Qırımtatar esas qanunları”nı halqqa bildirdi. Milliy bayraq tasdıqlandı ve Direktoriya – akimiyet tasdiqlandı, Noman Çelebicihan onıñ reisi oldı.
1918 senesi, yanvar. Aqyar arbiy-inqilâp komitetiniñ silâlanğan bolşevikler otrâdı halq vekilleri şurasınıñ birlikteki arbiy teşkilâtını ve Birinci qırım Qurultayını darma-dağın ettiler. Terror ve kütleviy qatilni keniş darqatar ekenler, Qırımda öz diktaturalarını tiklediler.
1918 senesi, fevral 23. Qattı cezalardan soñ bolşevikler Noman Çelebicihannı Aqyar apishanesine attılar.
1918 senesi, mart. Bolşevikler öz ükümetlerini şekillendirdiler – Merkeziy İcra Komiteti (ЦИК), mart 10-da Tavrida Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetini ilân ettiler.
1918 senesi, aprel. Qırımğa alman basqıncılırınıñ ordusı kirdi. Aprel 21-de Qırımda terror yapqanları içün, qırımlarınıñ partizan otrâdları Aluşta civarında bolşevikler ükümetiniñ azalarını attılar. Cevap olaraq, bolşevikler Qara deñiz flotınıñ gemileri artına saqlanıp, cenübiy yalıdaki qırım köylerini darma-dağın ettiler.
1919 senesi, fevral 23. Qırım ükümetiniñ emirinen Milliy Fırqanıñ faalleri apiske alındılar. “Millet” gazetasınıñ muarriyeti yoq etildi. “Milletçi” dep şübelenilgen qırımlarnı kütleviy sürette tintüv yaptılar, qapadılar, makemege çekmezden attılar.
1918-1920 seneleri. Biri digerini deñiştirip turğan qırım “ükümetleriniñ” zorbalığından qurtulmaq maqsadında qırımlar dağlarda “yeşiller” (partizanlar) otrâdlarını teşkil ettiler. Olarnıñ sayısı 10000 adamğa yaqın edi.
 
Qırım MŞSC
1921 senesi, oktâbr 18. Umumrusiye Merkeziy İcra Komitetiniñ (ВЦИК) ve Halq Komissarlar Şurasınıñ (Совнарком) Dekretine Vladimir Lenin qoyğan imzasınen Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti (QMŞSC) meydanğa ketirildi.
1921-1923 seneleri. Qırımda 400 biñ adamnı öz içine alğan açlıq oldı. 1922 seneniñ avgust ayına qadar 100 biñ adam öldi, olardan 76 biñi qırımlar edi.
1924-1939 seneleri. Sovet ükümetiniñ emirine binaen Qırım Rusiyeden, Ukrainadan, Belarustan ketirilgen adamlarnen faal toldurıldı. Endi qırımlarnıñ sayısı Qırımdaki bütün ealiniñ 20 fayızı teşkil etti.
1928 senesi Qırım Merkeziy İcra Komitetniñ reisi Veli İbraimovnı, Deren-Ayırlını, Bekir Ümerovnı ve bir çoq diger cemaat erbaplarını, intelligentsiya vekillerini, Musulman İcra Komitetiniñ sabıq azalarını, Milliy Fırqa azalarını I Qurultaynıñ delegatlarını apiske aldılar. Olarnıñ bayağı qısımı (şu cümleden Veli İbraimov) atıldı, qalğan qısımını Şimaldeki ve Sibirdeki lagerlerge yolladılar.
1937-1938 seneleri. Qırım intelligentsiyanıñ közge körüngen vekilleri repressiyağa oğratıldı. Repressiyağa oğratılğan qırımlarnıñ umumiy sayısı Sovet akimiyeti devirinde 53 biñge yaqın oldı.
1941-1945 seneleri. Qırımtatarlar II Cian cenkinde iştirak ettiler. Qızıl Orduğa 40000 qırımtatar çağırıldı. 600-ge yaqın qırımtatar partizan otrâdlarında bulundılar. 1942 seneniñ dekabr ayında almanlar yerli halq partizanlarğa yardım etkeni içün 80-den dağdaki qırım köylerni yaqtılar. On biñlernen adamlarnı Almaniyağa aydap kettiler.
Sekiz qırımtatar Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanını aldı, olardan Amethan Sultan eki defa qaraman oldı.
 
Sürgünlik ve sürgünlikten soñ devri
1944 senesi, mayıs 11. İosif Stalin Devlet Mudafaa Komiteti (ГКО) №5859 “Qırımtatarlar aqqında” gizli qararnı imzaladı. Qararda qırımlarnı Qırımdan Özbekistanğa köçürmek közde tutula edi. Qoşma olaraq 1944 senesi mayıs 21-de imzalanğan qararınen qırımlarnı Rusiyeniñ bir qaç vilâyetine sürgün etmek közde tutuldı.
1944 senesi, mayıs 18. Sürgünlik künü. Saba erte qırımlarnı mecburiy alda köçirüv mahsus operatsiyası başlandı ve mayıs 20-de saat 16-da yekünlendi. İçki İşler Halq Komissarlığınıñ malümatlarına köre 191 014 qırımlar sürgün etildi, kommunistik fırqa menbalarına köre – 194 111 adam sürgünlikke oğratıldı. Cenkten soñ sürgün olunğanlarğa cenkten qaytqanlar (10 biñge yaqın) ve diger cumhuriyetlerde yaşağan qırımlar yollanıldı. Qırımtatar milliy areketiniñ malümatına köre 238 500 adam sürgün etildi.
1944 senesi, dekabr 14. RŞFSC Yuqarı Şurası “Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki rayon ve rayon merkezleriniñ adlarını deñiştirüv” qararı qabul etildi. Bu ve başqa qararlar qırımlar medeniyetini ve tarihını yoq etmek içün çıqarılğan edi.
1946 senesi, iyün 26. ŞSCB Yuqarı Şurasınıñ “Çeçen-İnguş MŞSCni yoq etmek ve Qırım MŞSCni Qırım vilâyetine çevirmek” aqqında qanunı derc etildi.
1952 senesi, mayıs 25. Qırım tarihı meselesinden ŞSCB İlimler Akademiyası tarih ve felsefe bölüginiñ birleşken sessiyası olıp keçti. Onıñ qararları sovet istoriografiyasında qırım halqınıñ tarihını ve medeniyetini yañlış yazmağa yol berdi.
1954 senesi, fevral 19. “Qırım vilâyetini RŞFSC terkibinden alıp Ukrain ŞSCne bermek” aqqında ŞSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ qararı qabul etildi.
1954-1956 seneleri. Qırımtatar miliy areketi meydanğa keldi. Maqsadı – qırımlarnı Vatanı Qırımğa qaytaruv ve Qırım Muhtar Cumhuriyetini ğayrıdan qurmaq, em de siyasiy ve milliy aq-uquqlarını tiklemek.
 
Avdetinden bugünge qadar
1989-1992 seneleri. Qırımlarnıñ Qırımğa köçüvi kütleviy tüs ala. Yerli akimiyetniñ evlerni satmağa ruhset bermemek, alınğan evlerge yazmamaq, şahsiy ev qurmaq içün topraq bermemek kibi qarşılıqlarğa 1944 senesi qanunsız alda çekip alınğan topraqlarnı öz-özüne qaytaruv usulınen damartılar aldılar ve qısqa müddette 300 yañı qasaba qurdılar.
1990 senesi, sentâbr 23. Aqmescitte Qırımlarnıñ milliy qurultayı azırlanuv teşkiliy komitetiniñ tesis etici toplaşuvı oldı.
1990 senesi, oktâbr. Qırım vilâyet icra komiteti yanında repatriantlarnıñ içtimaiy-iqtisadiy, yerleşüv meselelerinen oğraşacaq sürgünge oğratılğan halqlarnıñ işleri komitet teşkil etildi.
1990 senesi, oktâbr – 1991 senesi, mayıs. Qırımlarnıñ yaşağan yerlerinde: Qırımda, Ukrainada, Özbekistanda, Orta Asiyanıñ diger cumhuriyetlerinde, Krasnodar ülkesinde ve Rusiyeniñ qalğan regionlarında teşkilâtlandırılğan Qurultayğa 255 delegatnıñ saylanuvı. Qırım akimiyeti Qurultayğa azırlıqnıñ birinci kününden muqaytlıqnen baqtı ve duşmanlarca munasebet bildirdi.
1991 senesi, iyün 26-30. Aqmescit şeerinde II Qırımtatar Milliy Qurultayı oldı. Qırımlarnıñ milliy suvereniteti qabul etilgen deklaratsiyada qabul etilgeni kibi “Dünya birleşmeleri qabul etken halqara aq-uquqlar aktında qayd etilgen kibi, Qırım qırımlarnıñ milliy toprağı şunıñ içün tek o öz taqdirini özü belgilemek uquqına saiptir”. Qurultay Meclisni – qırımlarnıñ aliy, muhtar uquqlı, vekâletli teşkilâtını şekillendirdi. Milliy gimni ve bayraqnı tasdıqladı, bir sıra müim vesiqalarnı qabul etti. Meclisniñ reisi olaraq Mustafa Cemilev saylandı.
1992 senesi, mart 16-29. ŞSCB yıqılğan soñ vatanına qaytmaqta olğan qırımlarnıñ problemalarına diqqat ayırtırmaq maqsadında Qırımtatar Milliy Areketi Teşkilâtı (ОКНД) teşebbüsi ve Meclisniñ qoltutuvınen “Kiyev – 92” aktsiyası oldı. Ukraina Yuqarı Radası binasınıñ qarşısında qırımlar çadırlar şeerçigi qurdılar, piket yaptılar, ukrain cemaatçılığınen mitingler yapıldı. Şu künleri qırımtatarlarnıñ vaziyeti Ukraina Yuqarı Radasında baqıldı ve Ukraina Nazirler Kabineti qaytmaqta olğan qırımlarına maliyeviy yardım ayırmaq qararını qabul etti.
1992 senesi Qırımğa 160 biñge yaqın qırımlı qayttı.
1993 senesi, iyül 27-31. Aqmescitteki qırım halqınıñ II Qurultayınıñ nevbetteki sessiyası oldı. Qurultayda qırımlarnıñ avdeti ve yerleşüvi, Qırımdaki cemaat-siyasiy vaziyet muzakere olundı. Latin urufatı esasında yañı qırımtatar elifbesi qabul etildi, Meclisniñ esas yönelişleri belgilendi. Delegatlar Meclis azalarını deñiştirdiler, Qurultay Teftiş komissiyasınıñ erkânını ğayrıdan sayladılar, Mustafa Cemilevni Meclis reisi uquqında qaldırdılar.
1993 senesi, sentâbr 1. Büyük Onlar qasabasında birinci milliy mektep açıldı.
1993 senesi, sentâbr 28 – oktâbr 2. Qırımda qırımlarnıñ kütleviy aktsiyası keçirildi. Sebebi olacaq parlament saylavlarında olarnıñ menfaatına qarşı ketkenleri ve saylavlar aqqında qanunğa Meclis teklif etken ve Qırım Yuqarı Şurasına yollağan qırımları içün kvotalı yerler ayırmaq talaplarına qulaq asılmağanı mecbur etti.
1993 s., noyabr 27-29. Aqmescitte qırımlarnıñ II Qurultayınıñ (nevbetten tış) üçünci sessiyası oldı. 1994 senesi Yuqarı Şurağa ve Qırım Prezidentine ötkerilecek saylavlar muzakere etildi. Qurultay berilgen kvotalarnıñ sayısı az olğanını boynuna aldı ve bunıñnen beraber qırımlarnıñ parlament saylavlarında iştirakını maqsatqa uyğun dep tanıdı ve deputatlıqqa kandidatlarnıñ cedvelini tasdiqladı.
1994 s., 27-mart. Qırımlar çoqluqnı teşkil etken milliy okruglarda Qırım Yuqarı Şurasına saylavlar otkerildi. Saylavlarda 102379 qırımlı iştirak etti. Qurultay tizgen cedvel içün saylavda iştirak etken vatandaşlarımıznıñ 89,3% qoltuttı. Şu sebepten yañı parlamentte Qurultaynıñ 14 vekili deputatlıq yerlerni aldı. 1994 s., mayıs 18. Qırım halqı sürgünlikniñ 50-yıllığını qayd etti. Qırımnıñ bütün şeer ve köylerinde matem mitingler otkerildi. Aqmescit, Canköy, Bağçasaray, Süyren, Çoyunçı demiryol binalarında memorial tahtalar yerleştirildi. Aqmescit şeeriniñ merkeziy meydanında 25-biñlik miting oldı.
1994 s., dekabr. Qırımğa 200000-den ziyade qırımlı avdet oldı. 1995 s., noyabr 18. Aqmescitte Qırım musulmanlarınıñ I Qurultayı oldı. 1997 s., yanvar 1. Qırımğa 262000 qırımlı qayttı. Şeerlerge 58100 adam (22,7%) yerleşti, qalğanları köylerge yerleştiler. İşsizlerniñ sayısı 60%, şahsiy evleri olmağanlar 43% teşkil ettiler. 22 biñge yaqın qoranta qurıp bitirilmegen evlerde, şaraitleri: suv ağları, elektrik yarıqları, telefon, yolları olmağan, ya da tolusınen olmağan qasabalarda yaşadılar.
1997-1999 s.s. ŞSCBniñ çeşit regionlarından Qırımğa qaytqan qırımlar kütleviy sürette Ukraina vatandaşlığını qabul ettiler. Meclis tarafından başlanğan bu kampaniyağa Qaçaqlar işleri BMT Aliy komissiyasınıñ idaresi, Ukraina devleti qoltuttı. Bu kampaniyada 100000 qırımtatar Ukraina vatandaşlığını qabul etti. Olardan 9 biñi Özbekistanda yaşağan ve yaqın künlerde Vatanğa qaytmağa azırlanğanlar edi.
1998 s., mart. Ukrainanıñ Yuqarı Radasına ötkerilgen saylavlarğa ilk kere eki qırımlı: Mustafa Cemilev ve Refat Çubarov deputat oldı. Diskriminatsiya şartı, kvotalar sistemini lâğu etüv ve bayağı qırımlarda Ukraina vatandaşlığınıñ olmağanı olarğa Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Radasına öz vekillerini saylamağa imkân bermedi.
1999 s., mayıs 18. Tamır halqnıñ aq-uquqları olmağan vaziyetke qarşı Qırımnıñ çeşit regionlarından kelgen 8 kolonnanıñ eki aftalıq yürüşiniñ yeküni olaraq Aqmescitniñ merkeziy meydanında qırımlarnıñ 50-biñli matem mitingi otkerildi. Ukraina Prezidentiniñ qararına binaen Prezidentniñ yanında mesleatçı teşkilâtı statusına saip olğan, qırım halqınıñ vekaletli şurası teşkilâtlandırıldı. Şurağa meclisniñ terkibi tolusınen kirdi.
2001 s., noyabr 9-11. Aqmescit şeerinde qırım halqı IV Qurultayınıñ birinci sessiyası oldı. Sessiyada 250 vekil saylandı. Olardan 200 majoritar, 50 proportsional (saylav blokları ve cemaat teşkilâtları) printsipler esasında saylandı. Meclis reisi olaraq kene Mustafa Cemilev saylandı. Qurultay Meclisniñ 32 azasına, Teftiş komissiyasınıñ erkânını sayladı.
 

Къырым тарихы

Къадимий заман

Къырым дагъларынен ялы боюнынъ энъ къадимий эалиси - таврлар. 60-тан зияде абиде тапылды. Таврлар Авропа (тар юзьлю) ыркъына менсюплер. Миляттан эвель III асырда фааль суретте скитлернен къарышмагъа башладылар ве миляттан сонъ I асырда тавроскитлер оларакъ белли олдылар.

М.Э. (миляттан эвель) XII – VIII асырлар. Къырымда киммерлер, кочебе-айванасравджылар яшагъан эди. Къырымда эки киммер абидеси ачылды: Мамбет Эли коюнде (Акъмесджит ве Сакъ шеэрлери арасында) ве Къыркъ Ишюн коюнде (Джанкой шеэринден бираз шимальде).

М.Э. VII асыр. Скитлернинъ якъын келюви нетиджесинде киммерлернинъ буюк бир къысымы Анадолугъа чекилелер.

М.Э. VII – IV асырлар. Ярымада чёллеринде авропалашкъан скитлернинъ кочебе омюр кечирген деври.

М.Э. 480 сенеси. Къадимий юнанлар Анадолудаки Милет шеэринден Керич ве Таман ярымадасына кочелер ве Боспорос Девлетининъ эсасчысы олалар (пайтахты – Пантикапеён шеэри).

М.Э. 422 – 421 сенелери. Къара денъиз дженюбий ялысындаки Хераклея шеэринден кельген юнанлар Къырымнынъ дженюбий къысымында Херсонесос шеэрине эсас къойдылар. Къырымнынъ эалиси – юнанлар, таврлар, скитлер – зираатчылыкъ ве берекетлик илахиси Артемиске сыгъыналар.

М.Э. ЫЫЫ—ЫЫ асырлар — Скит мемлекетининъ Озю озени бойларындан Къырымгъа авушты. Неаполис шеэринде скит девлети озь пайтахтынен пейда ола.

М.Э. II асыр — Скилурнен онынъ огълу Палак ёлбашчылыгъы алтында скитлер денъиз лиманлары огърунда юнан шеэрлеринен дженклешип башлайлар. Юнанларнынъ тарафдары Понтос девлетининъ укюмдары VI Митридат Эупатор Къырымгъа Диофант ёлбашчылыгъы алтында ордулар ёллады. Диофант ордусы скит мемлекетини тар-мар этип юнан шеэрлерини Понтос теркибине кирсетти.

М.Э. II – I асырлар. Скитлер къабилесине якъын олгъан сарматлар Къырымгъа кирелер. Джисманий джеэттен авропалашкъан, томалакъбашлы. Къырымнынъ дженюбий-гъарбий топракъларына ерлешелер. Скитлернен ассимиляциягъа огърайлар.

М.Э. 63 сенеси — Понтос Рома Империясы тарафындан фетх этильди, Къырым шеэрлери ромалыларнынъ незарети алтына кечелер. Ромалылар Харакс (Ай Тодор бурнуда) ве Херсонесос шеэрлерине ерлешелер.

М.С. (миляттан сонъ) II асырнынъ экинджи ярымы — Боспорос девлети сонъки къалгъан Къырым скитлеринен куреше. Скитлер магълюбиетке огърадылар ве ерлери Боспорос, Рома ве сарматлар арасында болюнди.

М.С. III асырнынъ ортасы — Готлар истилясы. Олар ромалыларнен сарматларнынъ бутюн мустемлекелерини (Херсонесостан башкъа) басып алып Боспорос девлетини озь незарети алтына къоялар. Ромалылар Харакс ве Херсонесосны ташлайлар ве тамамыйле ярымададан кетелер.

 

Эрте Орта асырлар

IV асырнынъ сонъу – V асырнынъ башы. Ярымадагъа хуннулар ве оларнен берабер аланлар кирип келелер. Олар гот девлетини ве Боспорос Девлетини тамамыйле ёкъ эттилер. Сонъ хуннулар Къырымдан шималий ялыбоюна кетелер.

527-533 сенелери Керич ярымадасындаки хуннуларнынъ бир къысымы христиан динине дёндилер.

ЫВ—В асырлар — Рома (Бизанс) Империясынынъ Къырымнынъ дагълы районларында икътидары яваш-яваш тикленип башлады. Хуннулар истилясындан сонъ сагъ къалгъан готлар Бизанс икътидарыны къабул эттилер.

VI асырнынъ сонъу - Тюркий Къагъанатнынъ ордулары шаркъий Къырымгъа кирип вакътынджа Боспоросны басып алдылар.

VI асырнынъ сонъу – VII асырнынъ биринджи ярысы. Шаркъий Къырым булгъар къабилелерининъ бирлигине кире.

VII асырнынъ сонъунда хазарлар деерлик бутюн Къырымны запт этелер, факъат Херсонесос Бизанс икътидарынынъ алтында къалды.

IX асырнынъ сонъу. Печенеглер Хазар Къагъанатыны дарма-дагъын эттилер, Къырымгъа кирдилер ве Херсонесоскъа кеткен керван ёлуны незаретке алдылар.

XI асырнынъ биринджи ярысы XII асырнынъ сонъу. Къыпчакълар чёль тарафны, Къырымнынъ дженюбий ялы боюны ве Рус Тмутаракан князлыгъынынъ мейданыны эльде эттилер.

XIII асыр - Бизанснынъ икътидары зайыфлашты. Мустемлекелерининъ бир къысмы дженевизлерге кече, бир къысмы мустакъиль Готия принслиги (я да Теодоро принслиги) олып айрылды.

1222 сенеси Сельджюклер Судакъ шеэринде ерлешмеге тырыштылар. Дженевизлернинъ къалесинде тюрклер къургъан джами къалды.

1239 сенеси Къырымны Бату ханнынъ могъол ордусы фетх этти. Къырымнынъ чёлю Алтын Ордунынъ бир къысмы олып къалды.

1255-1260 сенелери Алтын Ордунынъ ханы Берке Къырымны Оренг Тимургъа берди.

XIII асырнынъ 60-нджы сенелери. Солхат шеэринде (шимдики Эски Къырым) Бухарадан чыкъкъанлар тарафындан джами къурулгъан.

1289 сенеси Солхат шеэринде къыпчакълардан чыкъкъан догъма къырымлы Мысыр султаны Малик Бейбарснынъ парасына джами къурулды.

1290 сенеси Ногъай Алтын Ордунынъ тюмен башы Къырымгъа аким олды.

1294-1295 сенелери Солхат шеэринде латин-фарс-къыпчакъ лугъаты "Кодекс Куманикус" тертип этильди.

1314 сенеси Солхат шеэринде Озьбек ханнынъ джамиси къурулды.

1357-1359 сенелери Къырым эмир Мамайгъа аит эди.

XIV - XV асырнынъ ортасы - Дженевизлер Теодоро принслигинен Къырымнынъ ялы бою огърунда дженклешелер.

1365 сенеси Дженевизлер Судакъ шеэрини басып алдылар ве Алтын Ордунынъ ханы Джанибектен онъа аит 18 койни - Къоз, Таракъ Таш, Ворон, Арпат, Уськют, Бешевли, Эль Бузлу ве башкъаларыны сатын алды.

1395 сенеси Алтын Ордунынъ тюмен башы Таш Тимур (I Хаджы Герайнынъ дедеси) асабалыгъы Юрт – Къырымны къайтарып алды.

 

Къырым Ханлыгъы

1428 сенеси I Хаджы Герай Литвания улу принси Витаутаснынъ къол тутувынен Къырымгъа дава этти, лякин магълюбиетке огърап, Литваниягъа къайтты.

1433 сенеси, июнь 22. Хаджы Герай 5 бинъ атлы аскернен Солхат шеэрининъ дживарында дженевизлернинъ 6 бинъ аскерини тар-мар этти.

1434 сенеси Токътамышнынъ торуны Сейид-Ахмед Хаджы Герайны Къырымдан къувды.

1441 сенеси Мустакъиль Къырым Ханлыгъы мейдангъа кельди.

1452 сенеси Хаджы Герай Алтын Ордунынъ ханы Улу Мухаммедни енъди ве оны Къырымдан къувды.

1466 сенеси Хаджы Герай вефат этти.

1467, 1469-1475, 1478-1514 сенелери Хаджы Герайнынъ огълу I Менъли Герай идаре эткен вакъытлары.

1485 сенеси I Менъли Герай Къазан ханы Ыбраимнинъ тул къарысы Нур Султангъа эвлене. Онынънен берабер Къырымгъа Мангъыт ве Седжевют къабилелери кирип кельдилер ве шимдики Джанкойден бираз гъарб тарафтаки топракъларгъа ерлештилер.

1491 сенеси Менъли Герай Улу Ордуны Озю ве Дон озенлерининъ ашасындан 60 бинъ аскер ярдымынен сыкъып чыкъарды ве Къара Кермен (шимдики Очакив) къалесини къурды. 1502 сенеси, июнь 28. I Менъли Герай Улу Ордунынъ ханы Шейх Ахмедни тар-мар этти. Ханлыкъкъа Турла, Озю ве Дон, эм де Таман ярымадасы ве Къабарда тамам иле къошулды. Къырым Ханлыгъынынъ мейдангъа келюви екюнлене.

1515 сенеси I Менъли Герай ольди.

1515-1523 сенелери I Мехмед Герайнынъ идаре этюв деври. Хан Москва князлыгъы сиясетининъ уджюм этиджи хусусиетини козь огюне алып, янъы сиясий стратегияны ишлеп чыкъарды.

1521 сенеси I Мехмед Герай Москва къойгъан Къазан ханы Шейх Алини тахттан тюшюрди ве онынъ ерине агъасы Сахиб Герайны теклиф этти. Мехмед Герай ве Сахиб Герайнынъ ордусы Москваны якъты.

1523 сенеси I Мехмед Герай вефат эте. Хаджы Тархан ордусы Къырымгъа бастырып кире ве о Дорошенко реберлигиндеки Запорог къазакълары ярдымында къырымлылар къувуп чыкъарыла.

1532-1551 сенелери I Сахиб Герайнынъ идаре этюв деври. Шималий ялыбоюндаки кочебе къабилелерни Къырымда отурыкъ олып яшамагъа меджбур этти.

Москва князлыгъынынъ Къазан ве Хаджы Тархангъа япкъан уджюм этюв сиясетине къолтутаракъ Москвагъа бир къач кере арбий юрюш этти.

1551-1577 сенелери I Девлет Герай идаре этюв деври. О идаре эткен девирде бир чокъ ногъайлар Дон ве Озю арасындаки онынъ топракъларында кочебе омюр кечирдилер. Фааль арбий-сиясий арекетлер этти, эм де Османлы Девлетинден мустакъиль суретте сиясет юрьсетти.

1571-1572 сенелери. Къырым-Рус дженки. I Девлет Герай тарафындан Москва алынды ве якъылды. Нетидже, Москва чары IV Иван Ливонияны ве Къырымны басып алув планы бозулды.

1607 сенеси Къырым Ханлыгъы Москва чарлыгъына къаршы Лехистаннен бирлик тюздилер. 1607-1617 сенелери Къырымлар ногъайларнен берабер Русиеге арбий юрюшлер яптылар ве бунынънен Москванынъ Лехистангъа япкъан сыкъынтысыны баягъы бошаттылар.

1648 сенеси Запорог къазакъларынынъ ордусы Тогъай бейнинъ 4 бинъ къырымтатар иле къолтутувы нетиджесинде Сары Сув (Жовті води) озенинде лехлернинъ устюнден гъалебе къазанды. III Ислям Герай Богдан Хмельныцкийнен 6 йыл девам эткен бирлик тюздилер.

1657-1667 сенелери Рус-Лех дженки. Бу дженкте къырымтатарларнынъ ордусы лехлернинъ тарафындан олып иштирак эте.

1681 сенеси Русие, Османлы Девлети, Лехистан ве Къырым Ханлыгъы 20 йылгъа Багъчасарайда барышыкъ мукъавелесини имзаладылар.

1687 сенеси Русие ве Лехистан арасындаки "Эбедий сульх" (Вечный мир) акъкъында шартларына (1686 сенеси) коре княз Василий Голитсын команданлыгъы алтында юзьбинъли Русие ордусы Къырымгъа арбий юрюш япа. Къырымлар Русие арбий кампаниясына даянылмайджакъ шараит яратаракъ, чёльни якътылар. Гетман Самойловычнынъ къазакълары руслар тарафындан олып юрюште иштирак этмекнен баш тарттылар. Голитсын Оргъадже етип бармады ве арткъа къайтты.

1689 сенеси княз Голитсын команданлыгъы алтында рус ордусынынъ Къырымгъа япкъан экинджи юрюши. I Селим Герай рус арбий кампаниясыны мувафакъиетли дипломатик субетлернен бозды.

1710 сенеси II Девлет Герай (1699-1703, 1708-1713 сенелери) Шималь дженкинден сонъ Османлы топракъларына кочип ерлешкен Запорог къазакъларынынъ гетманы Пылып Орлик арасында Багъчасарайда бирлик мукъавелеси имзаланды. Къырым оларнынъ Украина мустакъиллиги ичюн алып баргъан курешине къолтутмагъа сёз берди.

1736 сенеси фельдмаршал Кристоф Минихнинъ ёлбашчылыгъында 50 бинъли рус ордусынынъ Къырымгъа кирип кельген вакъты. Рус ордусы Кезлевни алды, Багъчасарайны, Акъмесджитни якъты, юкъунчлы хасталыкънынъ кениш даркъалувы нетиджесинде ярымаданы ташлап къайттылар. II Фетих Герай (1736-1737 сенелери) Къырым ханы олды ве джевап оларакъ Русие къалелерине уджюм этти.

1771 сенеси Къырым-Русие якъынлашмасынынъ тарафдары II Сахиб Герай Къырымнынъ янъы ханы (1771-1775 сенелери) – къалгъа исе агъасы Шахин Герай олды, лякин Къырымда княз Василий Долгоруков команданлыгъындаки рус ордусы саиплик япа эди.

1772 сенеси, ноябрь 1. Девамлы суретте алып барылгъан субетлерден сонъ, Русие чары II Сахиб Герай ве Къырым асылзаделерини Къарасувбазарда Къырымны Османлы Девлетинден мустакъиллигини илян эткен бирлик мукъавелесине имза къоймагъа меджбур этти.

1771-1783 сенелери. Русие Къырымны алмакъ ичюн азырлыкъ коре. Бунынъ ичюн къырымлы асылзаделер арасындаки озьара анълашылмамазлыкълардан файдалана ве Шахин Герай этрафында Русие тарафыны туткъан группаны тешкиль эте.

1774 сенеси, июль 21. Къырым ханлыгъыны Османлы Девлети ве Русиеден мустакъиль деп танылгъан Рус-Османлы Кучюк Кайнарджа мукъавелеси имзаланды. Ханлыкънынъ топрагъына Къырым ярымадасы Берди, Конские Воды, Озю озенлери арасындаки Къара денъиз бою чёллери, Буг ве Турла арасындаки (Къара Керменден гъайры) чёль, эм де Къубандаки топракълар, Таман ярымадасы кирдилер. Керич, Енъи Къале ве Кинбурун Русиеге кечти.

1774 сенеси, кузь. Османлы ордулары Къырымдан чыкъалар, лякин Русие Кучюк Кайнарджа мукъавелесиндеки шартларны беджермей ве рус ордусы Ор, Акъяр корьфезини (Александр Суворовнен тешеббюсинен) басып алалар.

1777-1778 сенелери. Рус баскъынджылары ве хан Шахин Герайгъа къаршы Къырымда исьян котерильди. Исьян бастырылгъан вакъытта Къарасувбазарда 12 бинъ адам эляк олды ве 5 бинъ адам эсирге алынды.

1783 сенеси, январь-февраль. Русие Къара денъиз флоту Акъяр (Севастополь) корьфезине топланды ордусы исе Таманны, Къубан топракъларыны алды ве ярымадагъа кирди. II Екатерина Къырымны Русиеге къошмакъ ичюн ресмий риджа этмеге къандырмакъ макъсадында бейлернен субетлер башланды.

 

Русие Империясынынъ теркибинде

1783 сенеси, апрель 8-де II Екатерина Къырым Ханлыгъынынъ мустакъиллигини ёкъ эткен ве къырымтатар халкъыны девлетчилигинден марум эткен "Къырым ярымадасыны, Таман адасыны ве бутюн Къубан тарафларны Русие девлетине алмакъ акъкъында" манифест чыкъарды.

1783 сенеси, июнь. Княз Потёмкин къырымлы асылзаделерни Акъкъая дагъына топланмагъа ве Русие Империясына емин этмеге меджбур этти.

1784-1800 сенелери Русие асылзаделерни тамыр халкънынъ буюк ерлерни басып алдылар ве къырымтатарларны Къырымдан сыкъып чыкъардылар, къувдылар. Арбий арекетлер хасталыкъ ве топлукънен кочювлер нетиджесинде къырымтатарларнынъ сайысы 150-170 бинъ къалды, 300 бинъ адамгъа эксильди.

1829-1836 сенелери Диний джеэттен сыкъувлар: Меккеге аджылыкъкъа барувны сынъырламакъ, алий диний вазифелерни тек Русие идаресининъ разылыгъынен алмакъ мумкюн эди. Муфти Сейит Джелиль эфендининъ, къадыаскер Осман эфендининъ ве Таврия губернаторы эм де ички ишлер везирининъ эмири иле къырымларнынъ элиндеки оларнынъ аилевий (тарих) хроник язылары ве эски китаплар якъылды.

1783 сенеси - XIX асырнынъ орталары. Къырымгъа мустемлекеджилер алман, булгъар, эрмени, юнан ве башкъа миллет адамлары теклиф этильдилер. Эр бир къоранта 60 гектар топракъ алды ве 10-20 йылгъа бергиден азат этильди. Къырымларнынъ топлу суретте кочюви девам эте.

1860-1900 сенелери. Къырымда христианларнынъ мустемлекесине чевириле: 247 724 рус, 31 590 алман, 8317 эрмени, 5840 булгъар ерлешти. 1897 сенеси къырымларнынъ сайысы 186 бинъни тешкиль этти. (бутюн эалининъ 36%), олардан 634000 десятина энъ яхшы ер чекип алынды, нетиджеде тамыр халкънынъ 60% топракъсыз къалды.

1883-1918 сенелери. Багъчасарайда "Терджиман" газетасы (темельджиси ве муаррири Исмаил Гаспринский) нешир этильди. О Русие Империясындаки тюрк-мусульман халкъларынынъ яшайышы ве вазиети акъкъында муим хаберлер берген менба олды.

1905-1917 сенелери. Къарасувбазарда "Ватан хадими" газетасы нешир этиле. Онынъ этрафында корюмли джемаат эрбаплары Абдурешид Медиев, Асан Сабри Айвазов, Али Боданинский ве башкъалары бирлешелер.

 

Инкъиляп ве Ватандашлыкъ дженки

1917 сенеси, март 25. Къырымда Умумкъырым мусульманлар къурултайы олды. О Номан Челебиджихан ёлбашчылыгъында Къырым Мусульманларынынъ Мувакъкъат Иджра Комитетини (Временный Крымско-Мусульманский Исполнительный Комитет, Мусисполком) сайланды.

1917 сенеси, апрель. КЪММИК "Южные ведомости" газетасында онынъ сонъки макъсады – "миллий федерация эсасында демократик джумхуриет къурумыны" къурмакъ олгъаныны бильдирди.

1917 сенеси, яз. Озь программасынен КЪММИКнен бир олгъан Миллий Фыркъа тешкиль олуна.

1917 сенеси, сентябрь 8-15. Киевде Къырым территориаль мувакъкъат джумхуриети акъкъында айткъан халкълар къурултайы олды. Къурултай чалышкъан вакъытта Амет Озенбашлы ве Джафер Сейдамет Украин Меркезий Раданынъ ёлбашчыларынен, реиси Мыхайло Грушевский иле корюштилер. Олар къырымтатар халкъынынъ озь-озюни миллет оларакъ бельгилевде эр тарафлама ярдым береджеклерини бильдирдилер.

1917 сенеси, октябрь 1-2. Мусульман иджра комитети, Къурултай чагъырув акъкъындаки къарар къабул эткен, къырымтатар тешкилятлары векиллерининъ къурултайыны кечирди.

1917 сенеси, ноябрь 26. Багъчасарайдаки Хансарайда къырымларнынъ биринджи Къурултайы ачылды ве Къырым Халкъ Джумхуриетини илян этти. Къурултай "Къырымтатар эсас къанунлары"ны халкъкъа бильдирди. Миллий байракъ тасдыкъланды ве Директория – акимиет тасдикъланды, Номан Челебиджихан онынъ реиси олды.

1918 сенеси, январь. Акъяр арбий-инкъиляп комитетининъ силялангъан большевиклер отряды халкъ векиллери шурасынынъ бирликтеки арбий тешкилятыны ве Биринджи къырым Къурултайыны дарма-дагъын эттилер. Террор ве кутьлевий къатильни кениш даркъатар экенлер, Къырымда озь диктатураларыны тикледилер.

1918 сенеси, февраль 23. Къатты джезалардан сонъ большевиклер Номан Челебиджиханны Акъяр аписханесине аттылар.

1918 сенеси, март. Большевиклер озь укюметлерини шекиллендирдилер – Меркезий Иджра Комитети (ЦИК), март 10-да Таврида Шуралар Социалистик Джумхуриетини илян эттилер.

1918 сенеси, апрель. Къырымгъа алман баскъынджылырынынъ ордусы кирди. Апрель 21-де Къырымда террор япкъанлары ичюн, къырымларынынъ партизан отрядлары Алушта дживарында большевиклер укюметининъ азаларыны аттылар. Джевап оларакъ, большевиклер Къара денъиз флотынынъ гемилери артына сакъланып, дженюбий ялыдаки къырым койлерини дарма-дагъын эттилер.

1919 сенеси, февраль 23. Къырым укюметининъ эмиринен Миллий Фыркъанынъ фааллери аписке алындылар. "Миллет" газетасынынъ муарриети ёкъ этильди. "Миллетчи" деп шубеленильген къырымларны кутьлевий суретте тинтюв яптылар, къападылар, макемеге чекмезден аттылар.

1918-1920 сенелери. Бири дигерини денъиштирип тургъан къырым "укюметлерининъ" зорбалыгъындан къуртулмакъ макъсадында къырымлар дагъларда "ешиллер" (партизанлар) отрядларыны тешкиль эттилер. Оларнынъ сайысы 10000 адамгъа якъын эди.

 

Къырым МШСДЖ

1921 сенеси, октябрь 18. Умумрусие Меркезий Иджра Комитетининъ (ВЦИК) ве Халкъ Комиссарлар Шурасынынъ (Совнарком) Декретине Владимир Ленин къойгъан имзасынен Къырым Мухтар Шуралар Социалистик Джумхуриети (КъМШСДж) мейдангъа кетирильди.

1921-1923 сенелери. Къырымда 400 бинъ адамны озь ичине алгъан ачлыкъ олды. 1922 сененинъ август айына къадар 100 бинъ адам ольди, олардан 76 бинъи къырымлар эди.

1924-1939 сенелери. Совет укюметининъ эмирине бинаэн Къырым Русиеден, Украинадан, Беларустан кетирильген адамларнен фааль толдурылды. Энди къырымларнынъ сайысы Къырымдаки бутюн эалининъ 20 файызы тешкиль этти.

1928 сенеси Къырым Меркезий Иджра Комитетнинъ реиси Вели Ибраимовны, Дерен-Айырлыны, Бекир Умеровны ве бир чокъ дигер джемаат эрбапларыны, интеллигенция векиллерини, Мусульман Иджра Комитетининъ сабыкъ азаларыны, Миллий Фыркъа азаларыны I Къурултайнынъ делегатларыны аписке алдылар. Оларнынъ баягъы къысымы (шу джумледен Вели Ибраимов) атылды, къалгъан къысымыны Шимальдеки ве Сибирдеки лагерьлерге ёлладылар.

1937-1938 сенелери. Къырым интеллигенциянынъ козьге корюнген векиллери репрессиягъа огъратылды. Репрессиягъа огъратылгъан къырымларнынъ умумий сайысы Совет акимиети девиринде 53 бинъге якъын олды.

1941-1945 сенелери. Къырымтатарлар II Джиан дженкинде иштирак эттилер. Къызыл Ордугъа 40000 къырымтатар чагъырылды. 600-ге якъын къырымтатар партизан отрядларында булундылар. 1942 сененинъ декабрь айында алманлар ерли халкъ партизанларгъа ярдым эткени ичюн 80-ден дагъдаки къырым койлерни якътылар. Он бинълернен адамларны Алманиягъа айдап кеттилер.

Секиз къырымтатар Шуралар Бирлигининъ Къараманы унваныны алды, олардан Аметхан Султан эки дефа къараман олды.

 

Сюргюнлик ве сюргюнликтен сонъ деври

1944 сенеси, майыс 11. Иосиф Сталин Девлет Мудафаа Комитети (ГКО) №5859 "Къырымтатарлар акъкъында" гизли къарарны имзалады. Къарарда къырымларны Къырымдан Озьбекистангъа кочюрмек козьде тутула эди. Къошма оларакъ 1944 сенеси майыс 21-де имзалангъан къарарынен къырымларны Русиенинъ бир къач виляетине сюргюн этмек козьде тутулды.

1944 сенеси, майыс 18. Сюргюнлик куню. Саба эрте къырымларны меджбурий алда кочирюв махсус операциясы башланды ве майыс 20-де саат 16-да екюнленди. Ички Ишлер Халкъ Комиссарлыгъынынъ малюматларына коре 191 014 къырымлар сюргюн этильди, коммунистик фыркъа менбаларына коре – 194 111 адам сюргюнликке огъратылды. Дженктен сонъ сюргюн олунгъанларгъа дженктен къайткъанлар (10 бинъге якъын) ве дигер джумхуриетлерде яшагъан къырымлар ёлланылды. Къырымтатар миллий арекетининъ малюматына коре 238 500 адам сюргюн этильди.

1944 сенеси, декабрь 14. РШФСДЖ Юкъары Шурасы "Къырым Мухтар Джумхуриетиндеки район ве район меркезлерининъ адларыны денъиштирюв" къарары къабул этильди. Бу ве башкъа къарарлар къырымлар медениетини ве тарихыны ёкъ этмек ичюн чыкъарылгъан эди.

1946 сенеси, июнь 26. ШСДжБ Юкъары Шурасынынъ "Чечен-Ингуш МШСДжни ёкъ этмек ве Къырым МШСДжни Къырым виляетине чевирмек" акъкъында къануны дердж этильди.

1952 сенеси, майыс 25. Къырым тарихы меселесинден ШСДжБ Илимлер Академиясы тарих ве фельсефе болюгининъ бирлешкен сессиясы олып кечти. Онынъ къарарлары совет историографиясында къырым халкъынынъ тарихыны ве медениетини янълыш язмагъа ёл берди.

1954 сенеси, февраль 19. "Къырым виляетини РШФСДЖ теркибинден алып Украин ШСДжне бермек" акъкъында ШСДжБ Юкъары Шурасы Президиумынынъ къарары къабул этильди.

1954-1956 сенелери. Къырымтатар милий арекети мейдангъа кельди. Макъсады – къырымларны Ватаны Къырымгъа къайтарув ве Къырым Мухтар Джумхуриетини гъайрыдан къурмакъ, эм де сиясий ве миллий акъ-укъукъларыны тиклемек.

 

Авдетинден бугуньге къадар

1989-1992 сенелери. Къырымларнынъ Къырымгъа кочюви кутьлевий тюс ала. Ерли акимиетнинъ эвлерни сатмагъа рухсет бермемек, алынгъан эвлерге язмамакъ, шахсий эв къурмакъ ичюн топракъ бермемек киби къаршылыкъларгъа 1944 сенеси къанунсыз алда чекип алынгъан топракъларны озь-озюне къайтарув усулынен дамартылар алдылар ве къыскъа муддетте 300 янъы къасаба къурдылар.

1990 сенеси, сентябрь 23. Акъмесджитте Къырымларнынъ миллий къурултайы азырланув тешкилий комитетининъ тесис этиджи топлашувы олды.

1990 сенеси, октябрь. Къырым виляет иджра комитети янында репатриантларнынъ ичтимаий-икътисадий, ерлешюв меселелеринен огърашаджакъ сюргюнге огъратылгъан халкъларнынъ ишлери комитет тешкиль этильди.

1990 сенеси, октябрь – 1991 сенеси, майыс. Къырымларнынъ яшагъан ерлеринде: Къырымда, Украинада, Озьбекистанда, Орта Асиянынъ дигер джумхуриетлеринде, Краснодар улькесинде ве Русиенинъ къалгъан регионларында тешкилятландырылгъан Къурултайгъа 255 делегатнынъ сайланувы. Къырым акимиети Къурултайгъа азырлыкънынъ биринджи кунюнден мукъайтлыкънен бакъты ве душманларджа мунасебет бильдирди.

1991 сенеси, июнь 26-30. Акъмесджит шеэринде II Къырымтатар Миллий Къурултайы олды. Къырымларнынъ миллий суверенитети къабул этильген декларацияда къабул этильгени киби "Дюнья бирлешмелери къабул эткен халкъара акъ-укъукълар актында къайд этильген киби, Къырым къырымларнынъ миллий топрагъы шунынъ ичюн тек о озь такъдирини озю бельгилемек укъукъына саиптир". Къурултай Меджлисни – къырымларнынъ алий, мухтар укъукълы, векялетли тешкилятыны шекиллендирди. Миллий гимни ве байракъны тасдыкълады, бир сыра муим весикъаларны къабул этти. Меджлиснинъ реиси оларакъ Мустафа Джемилев сайланды.

1992 сенеси, март 16-29. ШСДжБ йыкъылгъан сонъ ватанына къайтмакъта олгъан къырымларнынъ проблемаларына дикъкъат айыртырмакъ макъсадында Къырымтатар Миллий Арекети Тешкиляты (ОКНД) тешеббюси ве Меджлиснинъ къолтутувынен "Киев – 92" акциясы олды. Украина Юкъары Радасы бинасынынъ къаршысында къырымлар чадырлар шеэрчиги къурдылар, пикет яптылар, украин джемаатчылыгъынен митинглер япылды. Шу куньлери къырымтатарларнынъ вазиети Украина Юкъары Радасында бакъылды ве Украина Назирлер Кабинети къайтмакъта олгъан къырымларына малиевий ярдым айырмакъ къарарыны къабул этти.

1992 сенеси Къырымгъа 160 бинъге якъын къырымлы къайтты.

1993 сенеси, июль 27-31. Акъмесджиттеки къырым халкъынынъ II Къурултайынынъ невбеттеки сессиясы олды. Къурултайда къырымларнынъ авдети ве ерлешюви, Къырымдаки джемаат-сиясий вазиет музакере олунды. Латин уруфаты эсасында янъы къырымтатар элифбеси къабул этильди, Меджлиснинъ эсас ёнелишлери бельгиленди. Делегатлар Меджлис азаларыны денъиштирдилер, Къурултай Тефтиш комиссиясынынъ эркяныны гъайрыдан сайладылар, Мустафа Джемилевни Меджлис реиси укъукъында къалдырдылар.

1993 сенеси, сентябрь 1. Буюк Онлар къасабасында биринджи миллий мектеп ачылды.

1993 сенеси, сентябрь 28 – октябрь 2. Къырымда къырымларнынъ кутьлевий акциясы кечирильди. Себеби оладжакъ парламент сайлавларында оларнынъ менфаатына къаршы кеткенлери ве сайлавлар акъкъында къанунгъа Меджлис теклиф эткен ве Къырым Юкъары Шурасына ёллагъан къырымлары ичюн квоталы ерлер айырмакъ талапларына къулакъ асылмагъаны меджбур этти.

1993 с., ноябрь 27-29. Акъмесджитте къырымларнынъ II Къурултайынынъ (невбеттен тыш) учюнджи сессиясы олды. 1994 сенеси Юкъары Шурагъа ве Къырым Президентине отькериледжек сайлавлар музакере этильди. Къурултай берильген квоталарнынъ сайысы аз олгъаныны бойнуна алды ве бунынънен берабер къырымларнынъ парламент сайлавларында иштиракыны макъсаткъа уйгъун деп таныды ве депутатлыкъкъа кандидатларнынъ джедвелини тасдикълады.

1994 с., 27-март. Къырымлар чокълукъны тешкиль эткен миллий округларда Къырым Юкъары Шурасына сайлавлар откерильди. Сайлавларда 102379 къырымлы иштирак этти. Къурултай тизген джедвель ичюн сайлавда иштирак эткен ватандашларымызнынъ 89,3% къолтутты. Шу себептен янъы парламентте Къурултайнынъ 14 векили депутатлыкъ ерлерни алды. 1994 с., майыс 18. Къырым халкъы сюргюнликнинъ 50-йыллыгъыны къайд этти. Къырымнынъ бутюн шеэр ве койлеринде матем митинглер откерильди. Акъмесджит, Джанкой, Багъчасарай, Сюйрен, Чоюнчы демиръёл биналарында мемориаль тахталар ерлештирильди. Акъмесджит шеэрининъ меркезий мейданында 25-бинълик митинг олды.

1994 с., декабрь. Къырымгъа 200000-ден зияде къырымлы авдет олды. 1995 с., ноябрь 18. Акъмесджитте Къырым мусульманларынынъ I Къурултайы олды. 1997 с., январь 1. Къырымгъа 262000 къырымлы къайтты. Шеэрлерге 58100 адам (22,7%) ерлешти, къалгъанлары койлерге ерлештилер. Ишсизлернинъ сайысы 60%, шахсий эвлери олмагъанлар 43% тешкиль эттилер. 22 бинъге якъын къоранта къурып битирильмеген эвлерде, шараитлери: сув агълары, электрик ярыкълары, телефон, ёллары олмагъан, я да толусынен олмагъан къасабаларда яшадылар.

1997-1999 с.с. ШСДжБнинъ чешит регионларындан Къырымгъа къайткъан къырымлар кутьлевий суретте Украина ватандашлыгъыны къабул эттилер. Меджлис тарафындан башлангъан бу кампаниягъа Къачакълар ишлери БМТ Алий комиссиясынынъ идареси, Украина девлети къолтутты. Бу кампанияда 100000 къырымтатар Украина ватандашлыгъыны къабул этти. Олардан 9 бинъи Озьбекистанда яшагъан ве якъын куньлерде Ватангъа къайтмагъа азырлангъанлар эди.

1998 с., март. Украинанынъ Юкъары Радасына отькерильген сайлавларгъа ильк кере эки къырымлы: Мустафа Джемилев ве Рефат Чубаров депутат олды. Дискриминация шарты, квоталар системини лягъу этюв ве баягъы къырымларда Украина ватандашлыгъынынъ олмагъаны оларгъа Къырым Мухтар Джумхуриети Юкъары Радасына озь векиллерини сайламагъа имкян бермеди.

1999 с., майыс 18. Тамыр халкънынъ акъ-укъукълары олмагъан вазиетке къаршы Къырымнынъ чешит регионларындан кельген 8 колоннанынъ эки афталыкъ юрюшининъ екюни оларакъ Акъмесджитнинъ меркезий мейданында къырымларнынъ 50-бинъли матем митинги откерильди. Украина Президентининъ къарарына бинаэн Президентнинъ янында меслеатчы тешкиляты статусына саип олгъан, къырым халкъынынъ векалетли шурасы тешкилятландырылды. Шурагъа меджлиснинъ теркиби толусынен кирди.

2001 с., ноябрь 9-11. Акъмесджит шеэринде къырым халкъы IV Къурултайынынъ биринджи сессиясы олды. Сессияда 250 векиль сайланды. Олардан 200 мажоритар, 50 пропорциональ (сайлав блоклары ве джемаат тешкилятлары) принциплер эсасында сайланды. Меджлис реиси оларакъ кене Мустафа Джемилев сайланды. Къурултай Меджлиснинъ 32 азасына, Тефтиш комиссиясынынъ эркяныны сайлады.

 

Категория

Источник
http://crh.wikipedia.org/
x
↑