Лугъат
Баласы не вакъыт ильки сёзюни айтмакъ, къач яшындан лаф этмеге башламакъ, оны не вакъыт окъумагъа огретмек керек киби суаллер эр ананы къасеветлендире. Базы аналар, къомшунынъ баласы учь яшында энди арифлерни биле, менимкининъ исе, лафы биле анълашылмай, деп окюнелер. Акъикъатен, сонъки йылларда базы алимлернинъ баланы 3 яшынадже бир чокъ шейлерге огретмек мумкюн ве керек деген фикирлери гъает мот олды. Бу себептен, ана-бабалар, эвлятлары башкъаларнынъкинден артта къаладжакъ къоркъусындан, оны чешит усулларнен эр тарафлама инкишаф эттирмеге, мумкюн олгъаны къадар эртедже окъумагъа огретмеге тырышалар.
Эльбетте, сурьатнен инкишаф эткен девримизде балаларымызны да бу фааль дюньягъа азырламакъ догъру киби корюне. Амма, шуны да унутмамалымыз ки, Яраданнынъ энъ мукеммель эсери олгъан инсан белли къанун ве системагъа бинаэн инкишаф эте. Баланынъ физик, психологик, ичтимаий инкишафынынъ айры басамакълары бар. Баланы окъутув ве тербие джерьяны бу басамакъларгъа ве оларнынъ хусусиетлерине эсасланмалыдыр.
Энъ эвеля шуны мытлакъа къайд этмеге зарур ки, озь баланъызны башкъаларынен, атта, эки эвлядынъызны бири-биринен къыяс этмеге олмаз. Чюнки эр кеснинъ тек онъа хас инкишаф ёлу бар. Айны вакъытта, алимлер тарафындан йылларнен огренилип шекилленген окъув нормалары мевджут. Меселя, 1 яшына къадар балалар айры сеслерни теляфуз этмеге огренип, базы айван, я да табиат сеслерине такълит эте билелер. 1 яштан 2 яшкъа къадар балалар, эксериетнен, ильк сёзлер айтмагъа башлайлар, «озь тилинде» истеклерини бильдирмеге тырышалар. 2-3 яшында балалар энди бир-эки сёзни бирлештирип, энъ саде джумлелерни де тизе билелер.
Баланынъ нутукъ инкишафы артта къалгъанынынъ бир къач себеби ола биле. Бу себептен эвлядынъызнынъ сагълыгъына, психологик вазиетине, физик арекетлерине, арекетченлигине дикъкъат этинъиз. Баланынъ артикуляцион аппараты, мийининъ белли къысымлары догъру чалышмагъанындан ве базы психологик себеплерге коре, бала пек кеч лаф этмеге башлай биле. Амма анъылгъан себеплер ортагъа чыкъмаса ве сагълыкъ джеэтинден нукъсанлыкъ олмаса, баланынъ нуткъу, башкъаларгъа бакъкъанда, кечче башламасы ве умумий нормаларгъа там уйгъун кельмегени тек онъа хас инкишафнынъ озгюнлиги сайыла.
Баланынъ нутукъ инкишафына насыл ярдым этмек мумкюн? Земане алимлери аналаргъа балаларынен, атта, олар догъмадан эвель сухбет этмеге теклиф этелер. Ильки куньлеринден башлап, баланъызнен девамлы лаф этмек, этрафны анълатмакъ, шиирлер айтмакъ пек файдалыдыр. Буларны гъает табиий муитте япмалы. Меселя, ашханеде аш пиширген вакъытта къундакъ баланъызны коляскасында, я да миндерде ерлештирип, эр бир арекетинъизни онъа анълатынъыз. Къартоп темизлегенде, башта оны балагъа косьтерип, бу къартоп, о каве ренкинде, тёгерек ола, оны шимди темизлеп, догърап, шорбада пиширеджекмиз деп, артындан да шу шиирчикни айтмакъ мумкюн:
Меним адым къартоп,
Ерде осем топ-топ.
Пиширелер шорбада,
Къызарталар тавада.
Бир де бир сёзни огреткенде, дудакъларынъыз насыл арекет эткенини косьтермеге тырышынъыз. Бала артынъыздан бирден догъру текрарламаз. Синъирленменъиз, «ёкъ, янълыш айтасынъ» деп тазирлеменъиз, шу сёзни даа бир къач кере текрарланъыз. Баланынъ нутукъ инкишафы пармакъ уджларынынъ арекетинен сыкъ багълыдыр. Шунынъ ичюн 5-6 яшына къадар балагъа арифлерни, ракъамларны огретмек ерине, мумкюн олгъаны къадар, физик джеэтинден, айрыджа да моториканы инкишаф эттирмек, ресим сызмакъ, пластилиннен чалышмакъ, бояламакъ, халкъымыз арасында белли, «арманчыкъ» киби, оюнлар ойнамакънынъ гъает файдалы оладжагъыны къайд этмек мумкюн.